Obóz Reichsarbeitsdienst w Swarzędzu 

Opracował: ARKADIUSZ MAŁYSZKA

Reichsarbeitsdienst (w skrócie RAD), po polsku Służba Pracy Rzeszy, była organizacją włączoną w system nazistowskiej struktury państwowej III Rzeszy i jednocześnie ważnym elementem gospodarki oraz nazistowskiego systemu edukacji i wychowania. Początkowo organizacja miała charakter wolontariatu. Organizacją masową stała się w wyniku przyjęcia ustawy o Służbie Pracy Rzeszy (26 czerwca 1935 r.). Ustawa ta nałożyła na młodzież obowiązek świadczenia półrocznej pracy na rzecz państwa niemieckiego. Obowiązek ten ciążył początkowo tylko na młodzieży męskiej (młode Niemki zostały objęte obowiązkiem pracy w ramach Reichsarbeitsdienst po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r.). Do służby powoływani byli młodzi ludzie między 18 a 25 rokiem życia. Służba Pracy Rzeszy była traktowana jako honorowy obowiązek dla narodu niemieckiego, tak więc junacy pracowali nieodpłatnie na rzecz państwa. Cel powołania Reichsarbeitsdienst został określony w artykule pierwszym wspomnianej ustawy, gdzie napisano, że Służba Pracy Rzeszy kształci niemiecką młodzież w duchu narodowego socjalizmu, wspólnoty narodowej i prawdziwej etyki pracy, w celu zachowania należytego szacunku zwłaszcza dla pracy rąk ludzkich. Spełnienie obowiązku służby pracy było np. warunkiem uzyskania zgody na podjęcie studiów wyższych. Przed II wojną światową junacy Służby Pracy Rzeszy zajmowali się pracą w leśnictwie i rolnictwie (np. przy rekultywacji gruntów, pomocy przy zbiorach rolnych); budową i naprawą wałów przeciwpowodziowych czy systemów drenażowych; pracowali również przy budowie dróg, a nawet autostrad. W czasie wojny Reichsarbeitsdienst wykonywał głównie funkcje pomocnicze wobec armii. Mężczyźni budowali umocnienia, mosty, drogi oraz inne obiekty infrastruktury komunikacyjnej na potrzeby wojska; usuwali zniszczenia wywołane nalotami alianckimi. Kobieca służba RAD uzupełniała męską siłę roboczą w rolnictwie. W czasie wojny kobiety pracowały w służbie medycznej oraz na stanowiskach pomocniczych w jednostkach wojskowych (np. były sekretarkami, telefonistkami) oraz jako tzw. Wojenna Służba Pomocnicza (Kriegshilfsdienst w skrócie KHD) pomagały w urzędach, biurach, również przy produkcji uzbrojenia oraz w prowadzeniu środków transportu publicznego. Zwiększone problemy gospodarcze oraz deficyt siły roboczej spowodował, że czas obowiązkowej służby kobiet w ramach Reichsarbeitsdienst zwiększono do 18 miesięcy. Okres służby w męskim obozie, który początkowo wynosił pół roku, wraz z przedłużaniem się wojny światowej ciągłe skracano. Na początku 1945 r. wynosił już tylko sześć tygodni, które i tak przeznaczano przede wszystkim na szkolenie wojskowe. W ostatnich latach wojny junacy byli też coraz częściej wykorzystywani bezpośrednio w walce, np. przy obsłudze baterii obrony przeciwlotniczej, a w ostatnich miesiącach wojny utworzono cztery dywizje piechoty RAD, które wzięły bezpośredni udział w obronie Berlina.

Oprócz pracy czas junakom RAD wypełniały ćwiczenia wojskowe, np. zajęcia na strzelnicy, gdzie kształcili swoje umiejętności w strzelaniu oraz ćwiczenia mające na celu zdobycie umiejętności okopywania się. Ważną rolę spełniała też musztra, podczas której oddziały RAD uformowane w trójki ze śpiewem na ustach maszerowały krokiem defiladowym z błyszczącymi łopatami zamiast karabinów. W czasie wolnym od służby (pracy) organizowano junakom obowiązkowe szkolenia ideologiczne, osią których było hasło głoszone przez Reichsarbeitsführera RAD: „Idealizm – obowiązkowość – poczucie honoru – koleżeństwo i dyscyplina”.

Służba Pracy Rzeszy była organizacją ściśle zhierarchizowaną według zasady wodzostwa. Jej członkowie mieli określone stopnie (Ränge), od prostego Arbeitsmann (robotnik, junak) po stojącego na czele organizacji Reichsarbeitsführer (Wodza Służby Pracy Rzeszy), którym był przez cały czas istnienia RAD Konstantin Hierl. Paramilitarny charakter służby nakazywał noszenie odpowiednich mundurów i nazistowskich oznaczeń. Członkowie Reichsarbeitsdienst nosili mundury w kolorze szarobrązowym (tzw. brąz ziemisty) z dystynkcjami wskazującymi stopień. Na mundurach mieli także odpowiednią naszywkę identyfikującą jednostkę organizacyjną oraz wskazującą na wykonywane zajęcia. Każdy junak wyposażony był w mundur roboczy, bieliznę oznakowaną emblematami Służby Pracy Rzeszy, sprzęt użytku osobistego oraz kompletny mundur wyjściowy. Funkcyjni mieli przy mundurze wyjściowym kordelas (bagnet) mocowany do pasa. Na rękawach i czapkach mieli symbole RAD: łopatę i kłosy zboża ze swastyką.

Podczas służby junacy i junaczki Reichsarbeitsdienst byli zakwaterowani w specjalnych obozach. Charakterystyczne drewniane baraki z wypielęgnowaną zielenią oraz flagą RAD powiewającą na maszcie znajdowały się na terenie całej Rzeszy. Najmniejszym ogniwem w strukturze obozu była drużyna (Truppen) składająca się z 15 junaków (Arbeitsmann). Trzy (albo cztery) drużyny tworzyły Zug, czyli pluton, a trzy plutony kompanię (Abteilungen).

Organizacja była terytorialnie podzielona na czterdzieści okręgów (Gau), wśród których był również okręg Wartheland-West obejmujący wcieloną do III Rzeszy Wielkopolskę. Na czele każdego okręgu pracy stał szef w stopniu Generalarbeitsführer lub Oberstarbeitsführer. Okręg utworzony na części ziem Kraju Warty, tzw. Arbeitsgau III (Okręg Pracy nr 3), miał swoją stolicę w Poznaniu. Natomiast w Swarzędzu, noszącym przez pierwsze lata okupacji nazwę Schwaningen, od 1941 do stycznia 1945 r. istniał obóz tranzytowy (das Sammellager), z którego rozsyłano młodzież męską do pozostałych obozów w Okręgu Pracy nr 3. Funkcjonujący w Swarzędzu obóz RAD został rozlokowany w rejonie dzisiejszych ulic Grudzińskiego i Zamkowej. Na terenie ówczesnego Kraju Warty istniały podobne obozy m.in. w Inowrocławiu, Wągrowcu, Damasławku, Nowym Tomyślu, Obornikach, Żninie.

Młodzi Niemcy odbywający służbę w ramach Reichsarbeitsdienst paradowali najczęściej z łopatą jako charakterystycznym narzędziem swojego wysiłku. Władze porządkowe dbały jednak, aby nie pracowali oni wspólnie z polskimi robotnikami lub jeńcami. Chodziło o to, aby podkreślić wyższość „rasy panów”. Niemcy mieli w przypadku wspólnego działania stanowić personel pilnujący i kierowniczy. W Kraju Warty znajdowała zatrudnienie spora grupa młodzieży niemieckiej; np. w połowie 1940 r. odbywało tu swoją służbę 1200 dziewcząt pochodzących z Rzeszy.

Po wojnie, w 1945 r. decyzją zwycięskich mocarstw Służba Pracy Rzeszy została prawnie zakazana, a jej majątek skonfiskowano. Natomiast bardzo podobną organizację o nazwie Służba Polsce stworzyli kilka lat później polscy komuniści. Istniała ona w latach 1948- 1955.

Źródło: Zeszyty swarzędzkie 2013

Więcej informacji o RAD w Zeszytach swarzędzkich 2013