Opracowanie: Arkadiusz Małyszka

Chociaż oficjalnie przyjmuje się za datę lokacji miasta Grzymałowa (Swarzędza) rok 1638, to kroniki parafii ewangelickiej w naszym mieście notują pastora w Swarzędzu już od 1632 r. Zanim bowiem formalnie zostało lokowane nowe miasto na wydzielonym z terenu wsi Swarzędz obszarze, osiedlali się najpierw Żydzi, dla których brakowało miejsca w murach Poznania, a później wyznawcy augsburskiej konfesji, w większości Niemcy.

W wydanym 23 sierpnia 1638 r. na zamku w Kórniku oficjalnym dokumencie lokacyjnym, Zygmunt Grudziński, sam kalwin, udzielił wyznawcom augsburskiej konfesji prawa do zbudowania sobie kościoła, zwolnił ich od wszelkich opłat i zapewnił ochronę przed ewentualnymi roszczeniami duchowieństwa katolickiego. Początkowo właściciel pozwolił nawet na odprawianie przez jakiś czas nabożeństw na swoim zamku w Swarzędzu3. Ewangelicy, którzy należeli do założycieli miasta, przez blisko dwieście lat modlili się w świątyni, uczynionej w wykupionych i przystosowanych do tego celu dwóch budynkach mieszkalnych. W stojących obok siebie domach zburzono ściany wewnętrzne,  uzyskując w ten sposób potrzebną powierzchnię, pozostawiono jednak dwa osobne dachy. Kościół ewangelicki, w kształcie, jaki istniał jeszcze kilka lat po zakończeniu II wojny światowej, został zbudowany dopiero w XIX wieku. Jego budowę zakończono w 1836 roku, natomiast w 1868 r., wzniesiona została wieża, stanowiąca główny akcent bryły kościoła. Z gminą swarzędzką połączyła się w momencie jej powstania gmina poznańska wyznania augsburskiego, pozbawiona domu bożego i możliwości sprawowania kultu w swoim mieście, dlatego pastorzy byli wspólnymi pasterzami dla mieszkańców obu miast oraz szeregu innych jeszcze miejscowości. Obie gminy, swarzędzka i poznańska były ze sobą związane instytucjonalnie do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy nastąpiło ich rozdzielenie. Od lat siedemdziesiątych XVIII wieku bowiem ewangelicy mogli odprawiać swe nabożeństwa także w Poznaniu, gdyż w 1786 r. został zbudowany i poświęcony kościół ewangelicki przy ulicy Grobla. W okresie ponad trzechsetletniego funkcjonowania swarzędzka parafia wyznania augsburskiego miała prawie zawsze własnego duszpasterza. Mimo że były okresy trudne, w czasie których nie we wszystkich zborach był pastor, mimo że w okresie I Rzeczpospolitej ewangelicy czasami przeżywali trudne chwile, to jednak władze państwowe nie mieszały się do wewnętrznego ustroju ich Kościoła ani nie wpływały na życie religijne tej wspólnoty. Parafie miały sporą samodzielność; ich zarządy (starsi parafii), wspólnie z pastorem, sprawowali nadzór nad majątkiem kościelnym, a także posiadali wpływ na wybór nowego duchownego. Zmieniło się to po przejściu Wielkopolski pod panowanie pruskie, kiedy to władze państwowe objęły nadzór nad działalnością Kościoła ewangelickiego i podejmowały działanie na rzecz zmian w jego wewnętrznym życiu, a nawet w sprawy doktrynalne. W Rzeczpospolitej wspólnota parafialna miała wpływ na wybór pastora. W Królestwie Pruskim duszpasterza mianował konsystorz działający z upoważnienia królewskiego, co powodowało, że byli oni traktowani prawie jak urzędnicy państwowi. 

W Kościele ewangelickim obowiązuje ustanowiona przez Marcina Lutra zasada powszechnego kapłaństwa wiernych, która wyklucza sakramentalne sprawowanie urzędu pastora. Główną funkcją ewangelickiego duchownego było nauczanie i objaśnianie prawd wiary, dlatego w dokumentach i literaturze nazywany był on często „kaznodzieją” (Prediger) obok powszechniej używanego określeń pastor (Pastor) czy proboszcz (Pfarrer). Autorytet duchownych ewangelickich do sprawowania kierownictwa w parafii wynikał przede wszystkim z przygotowania teologicznego, pastor miał wiedzę większą niż ogół parafian, musiał między innymi posiadać umiejętność czytania Pisma Świętego w językach greckim i hebrajskim oraz łaciny jako języka kościelnego.

W dziewiętnastowiecznym tekście o swarzędzkiej parafii napisano, że we wcześniejszych czasach pastor był zobowiązany wygłaszać kazania w każdą niedzielę przedpołudniem i wieczorem, odprawiać ranne nabożeństwa w poniedziałki i piątki, a w środy głosić kazanie. Od Zielonych Świątków do dnia

św. Michała w każdą niedzielę popołudniu odbywała się katechizacja młodzieży. Chorych podczas ciężkiej choroby, bez względu na osobę, musiał kaznodzieja odwiedzać i udzielać duchowej pociechy.

W XVII wieku stała pensja pastora wynosiła 300 guldenów8, oprócz tego uzyskiwał on ofiary składane w czasie nabożeństw odprawianych podczas wielkich świąt. Na początku XVIII wieku pastor otrzymywał 600 guldenów i zezwolenie na obchód noworoczny, potem 780 guldenów. Do czasu zbudowania kościoła ewangelickiego w Poznaniu na wynagrodzenie kaznodziei składały się w 2/3 gmina poznańska i w 1/3 swarzędzka. 

W dziejach ewangelickiej parafii swarzędzkiej przewinęło się ponad trzydziestu pastorów administrujących tą wspólnotą. Niestety, o wielu duchownych zachowały się tylko bardzo skąpe informacje. Niekiedy poza imieniem i nazwiskiem oraz czasem duszpasterzowania w Swarzędzu niewiele można ustalić na podstawie dostępnej literatury. Nie zawsze było także możliwe precyzyjne

ustalenie długości ich posługi w Swarzędzu. Poniższą listę sporządzono przede wszystkim na podstawie prac Arnolda Golon, Johannesa Steffani, Alberta Wernera11, pastora Karla Friedricha Thönerta i artykułu redakcyjnego „Provinzial-Bläter für das Großherzogtum

Posen“.

✦ Pierwszym wymienianym przez zapisy źródłowe pastorem w Swarzędzu

był Jakob Heiderich (Hederyf), ustawiony w 1632, pastor Wotschke twierdzi,

że H. stał na czele ewangelickiej gminy swarzędzkiej, już od połowy lat

dwudziestych XVII w. W czasie pasterzowania w Swarzędzu miał H. prowadzić

aktywną publicystykę teologiczną, skierowaną przeciwko kalwinizmowi.

Jego stanowisko poparli także profesorowie wydziału teologicznego uniwersytetu

w Lipsku. W 1632 r. H. został zabity na drodze pomiędzy Swarzędzem

i Poznaniem przez wynajętych morderców15. Podanie zapisane w dziejach parafii

głosi, że wypadek tego pastora spowodował, że jego następcy, w późniejszych

czasach, przy pełnieniu służby poza kościołem otaczali się dwunastoma

uzbrojonymi obywatelami Swarzędza.

✦ Andreas Büttner, o którym nie zachowały się żadne informacje poza

nazwiskiem. Można przypuszczać, że działał w latach 1632-1634 (?).

✦ Kaspar (Kacper) Diering, urodzony w Poznaniu, w rodzinie polskich

luteran, zastał powołany na urząd pastora w 1634 r. Diering był gruntownie

wykształconym teologiem. Nauki pobierał najpierw w gimnazjum toruńskim,

a następnie na niemieckich uniwersytetach we Frankfurcie nad Odrą

i Altdorfie. Przed podjęciem pracy w Swarzędzu pracował jako pastor

w Chycinie i Gorońsku (pow. międzyrzecki). Podczas synodu luteran wielkopolskich w Wilkowie pod Śmiglem w 1634 r. został wybrany na generalnego

przełożonego (seniora) kościoła luterańskiego w Wielkopolsce. Diering dokończył

połączenie gmin ewangelickich w Swarzędzu i Poznaniu. W 1635 r.

jego staraniem ukazało się w Toruniu polskie tłumaczenie wyznania augsburskiego

„Confessia Auspurska [tak w oryginale] albo Wyznanie Wiary

Chrzesciańskiey”. Zdaniem E. Hauptmana chciał podtrzymać „wśród luteran

polskich świadomości wyznaniowej”17. Zmarł 13 lutego 1641 r.

✦ Heinrich Rühel, pochodził z Saksonii, konsenior. Początkowo do pracy

w powiększonej gminie, obejmującej wyznawców z Poznania i Swarzędza,

zatrudniono Michaela Stelznera z Wittenbergii, który wspomagał R. w latach

1643-1646, następnie został pastorem w Lesznie. Jednak ani R., ani

Stelzer nie znali języka polskiego i mieli trudności z obsługą parafian pochodzenia

polskiego (głównie z Poznania). Starsi zboru postanowili przydać

R. do pomocy pastora ze znajomością polskiego i sprowadzili z Wilna Jana

Thyräusa (Tyrskiego). W dokumentach zboru pozostały informacje o konflikcie,

jaki miał miejsce pomiędzy obu duchownymi, który musieli rozstrzygać

senior wielkopolskich zborów oraz starszyzna świecka. Spór miał dotyczyć m.

in. kolejności odprawiania nabożeństw niedzielnych dla dwujęzycznych wiernych.

Zakończył się ustaleniem regulaminu odprawiania nabożeństw w kościele

swarzędzkim w języku polskim i niemieckim. Rühel zmarł w 1654 r.

podczas epidemii „morowego powietrza”.