Środowisko geograficzne gminy Swarzędz

AUTOR:RADOSŁAW SCHNEIDER

FIZJOGRAFIA

Według podziału Polski na jednostki fizyczno-geograficzne gmina Swarzędz prawie w całości położona jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego będącej częścią prowincji nazwie Niż Polski, w makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego i mezoregionie Równiny Wrzesińskiej. Jedynie północny skrawek gminy - rejon wsi Karłowice za doliną rzeki Głównej – znajduje się w sąsiadującym z Równiną Wrzesińską od północy i wschodu i należącym również do Pojezierza Wielkopolskiego w mezoregionie zwanym Pojezierzem Gnieźnieńskim. Od zachodu Równina Wrzesińska obejmuje wschodnią część prawobrzeżnego Poznania (graniczącego bezpośrednio ze Swarzędzem i stanowiącego z nim jedną aglomerację) i sąsiaduje z Poznańskim Przełomem Warty. Według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej omawiany obszar należy do regionu Wysoczyzna Gnieźnieńska i do subregionu Równina Średzka. Północny skrawek gminy (rejon wsi Karłowice) należy do subregionu Pagórki Kostrzyńskie, graniczącego z Równiną Średzką od północy i zachodu. Na ukształtowanie terenu główny wpływ miały następujące po sobie zlodowacenia, przede wszystkim ostatnie na tym terenie – zlodowacenie bałtyckie, którego faza leszczyńska objęła cały region, zaś faza poznańska zaznaczyła się na północy gminy. Większość obszaru gminy zajmuje płasko-falista wysoczyzna morenowa (rozległe niewysokie wzniesienie utworzone z różnego rodzaju materiału osadzanego przez lodowiec) zbudowana z gliny zwałowej, piasków i żwirów zlodowacenia bałtyckiego. Opada ona stopniowo w kierunku zachodnim z wysokości osiągającej ok. 105 m n.p.m. na wschodnich krańcach gminy do ok. 85 m n.p.m. na zachodzie. W wysoczyźnie wyraźnie zaznaczone są doliny rzek Głównej, Cybiny i Michałówki. Rzeki Główna i Cybina płyną rynnami polodowcowymi rozcinającymi dość głęboko wysoczyznę morenową. Odcinek doliny Cybiny położony na terenie gminy znajduje się na wysokości od 72,5 m n.p.m. na wschodzie do 69 m n.p.m. na zachodzie, zaś analogiczne wysokości dla rzeki Głównej wynoszą od 82 m n.p.m. przy ujściu z Jeziora Kowalskiego do 67 m n.p.m. w Bogucinie. Dna rynien wypełnione są przez holoceńskie3 piaski i żwiry rzeczne oraz torfy i gytie (ciemny muł powstały ze szczątków organicznych na dnie dobrze natlenionych zbiorników wodnych), zaś wyższe terasy zbudowane są z utworów sandrowych. W tych dwóch rynnach znajdują się praktycznie wszystkie zbiorniki wodne na terenie gminy i w najbliższych jej okolicach – zarówno pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego (liczne stawy). Również wyraźnie wcięta w terenie jest większość pozostałych, małych cieków wodnych. W krajobrazie okolic gminy zaznacza się strefa marginalna (obszar zajmowany przez czoło lądolodu) stadiału poznańskiego z okresu zlodowacenia bałtyckiego. Idzie ona łukiem w postaci wału moreny czołowej (powstałej wzdłuż czoła lodowca) od Pobiedzisk przez Kowalskie do Dziewiczej Góry. Wchodzi na teren gminy na północ od doliny Głównej w rejonie wsi Karłowice. Tam też znajduje się najbardziej zróżnicowana rzeźba terenu. Pomiędzy Kicinem, a Wierzenicą znajdują się kemy, czyli polodowcowe wzgórza utworzone w szczelinach i zagłębieniach martwego lodu w wyniku zasypywania ich przez materiał fluwioglacjalny (głównie piaski i żwiry wymywane przez wody wypływające z topniejącego lodowca w postaci wysortowanych i warstwowanych osadów). Kem położony kilkaset metrów na zachód od Wierzenicy stanowi najwyższe wzniesienie na terenie gminy osiągające 113,4 m n.p.m. Niewiele niższy jest kem położony nieco dalej na południowy zachód, na północ od Janikowa Dochodzi w tym rejonie do najwyższych różnic wysokości, gdyż biegnąca ok. 1 km na południowy-wschód od niego rzeka Główna położona jest w tym miejscu na wysokości 76 m n.p.m.. Na przestrzeni ok. 1000 m ma więc tutaj miejsce deniwelacja wynosząca ponad 37 metrów, natomiast w Janikowie na nieco dłuższym odcinku deniwelacja sięga 40 metrów. Najniżej położone punkty znajdują się w dolinach rzek, na wysokości 69 m n.p.m. w dolinie Cybiny przy jej ujściu z Jeziora Swarzędzkiego oraz na wysokości 67 m n.p.m. w dolinie rzeki Głównej na zachodniej granicy gminy. Na odcinku między Uzarzewem a Swarzędzem, równolegle do Cybiny, po północnej jej stronie ciągną się ozy – piaszczysto-żwirowe podłużne wały powstałe w szczelinach i kanałach lądolodu. Całkowita powierzchnia gminy wynosi 102 km². Gmina jest regionem typowo rolniczym. Większość jej obszaru zajmują użytki rolne stanowiące 68,38%, a więc ponad 2/3 całkowitej powierzchni. Tereny leśne stanowią 12,95% (ponad 2 razy mniej niż średnia krajowa), zaś tereny zabudowane: 7,74%. Na inne formy wykorzystania powierzchni przypada niecałe 11% obszaru gminy. Zdecydowana większość użytków rolnych to grunty orne, łąki zlokalizowane są głównie w dolinie Cybiny oraz w mniejszej ilości wzdłuż pozostałych cieków wodnych. Na obszarze wysoczyzny znaczne powierzchnie zajmują gleby dobre i średnie, wytworzone na glinach zwałowych należące do 4 (żytniego bardzo dobrego) i 5 (żytniego dobrego) kompleksu rolniczej przydatności (dominują gleby płowe właściwe i brunatne). Na piaskach lekkich – na terenach sandrowych – więcej jest z kolei gleb rdzawych bielicowych. W dolinach rzecznych występują gleby mułowe, torfowe, murszowe i mady należące głównie do kompleksu 3z (użytki zielone słabe i bardzo słabe) charakteryzujące się słabą jakością i występowaniem w niekorzystnych warunkach przyrodniczych (złe stosunki wodne itp.). Lasy skoncentrowane są w części północnej gminy. Zwarty kompleks leśny znajduje się pomiędzy rzeką Główną a drogą Poznań-Gniezno na odcinku od Jeziora Kowalskiego do Janikowa. Drugi duży kompleks leśny przylega do zachodniej granicy Swarzędza. Z wyjątkiem jednakże paru jego skrajnych fragmentów położonych na terenie bądź samego Swarzędza, bądź jego gminy, prawie cały ten obszar leśny leży na terenie wschodniej części Poznania i stanowi jego lasy komunalne. Poza tymi dwoma obszarami stosunkowo niewielkie tereny leśne występują jeszcze w dolinie Cybiny w rejonie Uzarzewa. Pod względem składu gatunkowego są to prawie w całości monokulturowe iglaste lasy sosnowe, lokalnie występują lasy mieszane – sosnowo-brzozowe. Jeśli chodzi o potencjalną roślinność naturalną to warunki w odróżnieniu od rzeczywistego stanu są tutaj dość zróżnicowane. Dominującymi potencjalnie siedliskami leśnymi są: bór mieszany świeży, las świeży i ols. Panującymi gatunkami są sosna i dąb, wśród pozostałych gatunków najliczniej występować może brzoza i olcha, a także grab i jesion. Na większości terenu dominują siedliska borów mieszanych dębowo-sosnowych, środkowoeuropejskich borów sosnowych i grądów dębowo-grabowych. W dolinach Cybiny i Głównej występują siedliska łęgów jesionowo-olszowych i jesionowo-wiązowych.

KLIMAT

Gmina Swarzędz znajduje się na obszarze środkowowielkopolskiego regionu klimatycznego, w podziale Polski r. Gumińskiego na regiony rolniczo klimatyczne gmina stanowi część VII – środkowej dzielnicy rolniczo-klimatycznej. Jest to region o bardzo małej zmienności częstości występowania poszczególnych typów pogody. Rejon należy do strefy klimatu umiarkowanego w obszarze wzajemnego przenikania się wpływów klimatu kontynentalnego i oceanicznego. W regionie tym występują najniższe w Polsce opady roczne (poniżej 550 mm). Występuje najwyższa liczba dni słonecznych w roku wynosząca ponad 50 i najniższa dni pochmurnych, których jest poniżej 130. Na klimat najbardziej oddziaływują wilgotne masy powietrza polarnomorskiego napływające z zachodu znad Atlantyku, których częstotliwość występowania przekracza 75%. Częstotliwość występowania zimnych mas powietrza arktycznego z północy wynosi 16% czasu, zaś polarno-kontynentalnego znad Rosji zaledwie 6,5%. Najmniejszy wpływ na klimat mają ciepłe masy powietrza zwrotnikowego – 2%. Dominują wiatry zachodnie, przeważnie o niewielkich prędkościach od 0,5 do 5 m/sek. Wiatry z kierunku zachodniego stanowią 18,3% wszystkich wiatrów, z kierunku południowo-zachodniego 16,5%, zaś z kierunku północnozachodniego 11,3%. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8°C, średnia styczniowa temperatura powietrza wynosi 1,5°C, zaś średnia temperatura powietrza w lipcu 18,5°C. Średnie amplitudy roczne temperatury powietrza przekraczają nieznacznie 20°C (dla porównania - w całej Polsce wynoszą od 16°C w górach i 17,5°C na wybrzeżu do 22,5°C na wschodniej granicy kraju). Okres wegetacyjny należy do długich w skali kraju – trwa ok. 220 dni. Średnie sumy roczne usłonecznienia to ponad 1500 h, a więc powyżej średniej krajowej. Pod względem opadów rejon, pomimo dominacji mas wilgotnego powietrza polarno-morskiego należy do najbardziej suchych w Polsce. Przeciętne roczne sumy opadów wynoszą ok. 550 mm, z tym, że o ile w latach wilgotnych mogą osiągać 770-800 mm, to w latach suchych 280-340 mm. Największe opady występują w okresie od czerwca do sierpnia – wynoszą przeciętnie ok. 60 mm w czerwcu i sierpniu oraz 80 mm w osiągającym maksimum roczne lipcu, najmniejsze zaś w lutym-marcu – wynoszą ok. 30 mm, z tym, że dane te charakteryzują się znaczna amplitudą dla roku wilgotnego i suchego. W latach suchych opady w miesiącach zimowych mogą spadać nawet poniżej 10 mm, zaś w latach wilgotnych w miesiącach letnich mogą przekraczać 150 mm. Obserwuje się pewne zróżnicowanie wysokości opadów – im dalej na zachód tym sumy opadów są mniejsze (najbardziej suchy jest rejon Swarzędza). Gmina Swarzędz znajduje się w strefie największych w Polsce deficytów wody czyli różnicy między opadem a parowaniem potencjalnym– przekraczających miejscami 100 mm w skali roku.

HYDROGRAFIA

Obszar gminy należy w całości do zlewni rzeki Warty, której koryto położone jest kilka kilometrów od jej zachodnich granic. Dwa główne cieki wodne to rzeki Cybina i Główna płynące w dolinach będących rynnami polodowcowymi o orientacji zbliżonej do równoleżnikowej. Obie rzeki płyną równolegle do siebie, w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim. Cybina jest rzeką o długości 43 km i całkowitej powierzchni dorzecza 186 km2 dorzecza, jej średni spadek wynosi 1,02%, zaś średni przepływ 0,62 m³/sek. Źródła znajdują się koło Iwna, 5 km na wschód od Kostrzyna na wysokości 98 m n.p.m., ujście do Warty zaś w Poznaniu na wysokości na wysokości 54 m n.p.m.. Rzeka płynie przez centralną część gminy na odcinku od Uzarzewa do Swarzędza. Przepływa przez jeziora Uzarzewskie i Swarzędzkie. W dolnym jej biegu, już za Swarzędzem, wody kilkakrotnie spiętrzono tworząc system stawów – m.in. Młyński Staw i Antoninek (tuż za granicą gminy) i sztuczne Jezioro Maltańskie. Główna ma długość 46 km i powierzchnię dorzecza 252 km². Wypływa z Jeziora Lednickiego na wysokości 110 m n.p.m., ujście znajduje się w Poznaniu na wysokości 52 m n.p.m.. Jej średni spadek wynosi 1,26%, zaś średni przepływ 0,87 m³/sek. Rzeka napędzała dawniej liczne młyny wodne, po których pozostały w jej dolinie pojedyncze pozostałości zabudowań. Główna płynie w północnej części gminy przez Wierzonkę, Wierzenicę i Bogucin. Obie rzeki płyną wyraźnie zarysowanymi dolinami przez lekko pagórkowate okolice, a w ich dolinach znajdują się liczne, z reguły niewielkie zbiorniki wodne. W południowej części gminy wzdłuż jej zachodniej granicy płynie strumień Michałówka, będący głównym prawym dopływem rzeki Kopli znajdującej się tuż za południową granicą gminy i odprowadzającej wody z jej południowej części. Sama Kopla zaś jest głównym prawym dopływem Głuszynki wpadającej do Warty na wysokości Czapur na południe od Poznania. Wszystkie te cieki są rzekami typowo nizinnymi posiadającymi śnieżno deszczowy system zasilania z jednym maksimum i minimum stanów oraz przepływów w ciągu roku. Maksimum przypada na początku roku w okresie od stycznia do marca i najczęściej ma to miejsce w marcu. Na początku czerwca rzeki woda wchodzą zwykle w stan niżówkowy, który utrzymuje się z reguły do końca roku. Przeciętnie niżówki trwają ponad połowę roku, zaś stany wysokiej wody zaledwie ok. 10% czasu. Na terenie gminy stosunki wodne zostały mocno zmienione wskutek działalności człowieka. Melioracje, głównie odwodnieniowe objęły wszystkie doliny rzeczne i użytki rolne. W obszarze niezurbanizowanym pogłębiono większość drobnych cieków i włączono je w system melioracyjny. Stopień ujeziornienia gminy jest niewielki, bowiem zbiorniki wodne zajmują nieco powyżej 0,5% powierzchni. Wszystkie zbiorniki wodne, z wyjątkiem nielicznych małych oczek i stawów znajdują się w dolinach rzek Cybiny i Głównej. Największym akwenem wodnym w gminie jest Jezioro Swarzędzkie znajdujące się całkowicie w granicach miasta Swarzędz, w jego północnej części. Jest jeziorem polodowcowym, rynnowym o długości 2600 m i szerokości maksymalnej 710 m oraz 7,8 km długości linii brzegowej. Położone jest na wysokości 69,7 m n.p.m.. Posiada powierzchnię 79,4 ha i objętość 2038,5 tys. m³. Jego średnia głębokość wynosi 2,6 m, zaś maksymalna dochodzi do 7,2 m. Znajdują się na nim dwie wyspy o powierzchni 3 ha. Na południe od jeziora, na obszarze Swarzędza, znajduje się jeszcze kilka mniejszych stawów. Dalej na zachód, już na terenie Poznania, tuż za administracyjnymi granicami Swarzędza, znajduje się powstały przez podpiętrzenia Cybiny system stawów, ze Stawem Antoninek i Młyńskim Stawem, które położone są najbliżej Jeziora Swarzędzkiego. W wyższej części biegu Cybiny, przy Uzarzewie przy wschodniej granicy gminy znajduje się położone na wysokości 70,7 m n.p.m. Jezioro Uzarzewskie, znacznie mniejsze od Jeziora Swarzędzkiego, o wymiarach 480x340 m i powierzchni 10,6 ha i objętości wody 360 tys. m³. Jego średnia głębokość wynosi 3,4 m, maksymalna – 7,5 m, zaś długość linii brzegowej 1400 m. Pomiędzy jeziorami Uzarzewskim i Swarzędzkim, w podmokłym terenie doliny znajdują się liczne niewielkie stawy o powierzchni różniącej się zależnie od stanu wody. W dolinie rzeki Głównej na zachód od północno-wschodniej części gminy znajdowało się naturalne Jezioro Kowalskie o powierzchni 29 ha. W latach 1978-1984 znacznie je powiększono spiętrzając tamą ziemną rzekę Główną i stwarzając zbiornik retencyjny o powierzchni 220 ha i objętości ok. 5 mln m³ wody. Główna zapora znajduje się w okolicy wsi Barcinek, natomiast w Jerzykowie znajduje się tama pośrednia umożliwiająca niezależne piętrzenie wschodniej części zbiornika. Zbiornik pierwotnie miał służyć tylko do nawadniania pól, ale obecnie pełni też funkcję rekreacyjną. Na obszarze gminy znajduje się niewielka kilkunastohektarowa zachodnia część jeziora. Dalej, niżej w dolinie rzeki znajduje się kilkanaście mniejszych stawów, głównie powstałych sztucznie przez spiętrzanie wody – dwa największe stawy znajdują się w lesie na południe od Wierzonki, wzdłuż jednego z dopływów Głównej, cztery stawy położone są tuż obok rzeki w pobliżu Wierzenicy. Kompleksy, składające się z kilku mniejszych stawów znajdują się w Janikowie, Bogucinie oraz nad jednym z zasilających Główną strumieni, w Augustówce.

WODY PODZIEMNE

Głębokość zalegania wód podziemnych jest różna, zależna od głębokości warstwy nieprzepuszczalnej. Wody pierwszego poziomu wód gruntowych na większości obszaru znajdują się na głębokości do 2 m pod powierzchnia terenu. Miejscami poziom wód schodzi nawet poniżej 10 m poniżej poziomu morza. Ma to miejsce w strefach krawędziowych dolin rzecznych, szczególnie w dolinie Głównej. Wody podziemne ulegają na przestrzeni roku wahaniom spowodowanym sezonowością ich zasilania. W ciągu roku występuje jeden okres wznosu i jeden okres niżówki. Poziom wahań rocznych zwierciadła wód podziemnych jest wyższy na terenach wysoczyznowych, a mniejszy na sandrowych. Głębokość zalegania wód gruntowych w złagodzonej formie odwzorowuje ukształtowanie terenu. Na terenie gminy znajduje się fragment Wielkopolskiej Doliny Kopalnej, ciągnącej się z rejonu Pobiedzisk przez Swarzędz, Tulce i dalej w kierunku Kórnika. Jest to jeden z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP nr 144) – naturalnych zbiorników wodnych znajdujących się pod powierzchnią ziemi, gromadzących wody podziemne i spełniających szczególne kryteria ilościowe i jakościowe, takie jak: określona wydajność studni (ponad 70 m³/h), wydajność ujęcia (ponad 10 000 m³/dobę), czystość wody nie wymagająca uzdatniania lub wymagająca tylko prostego uzdatniana, aby być zdatną do picia czy też liczba mieszkańców, którą może zaopatrzyć (ponad 66 000). W całej Polsce wyodrębniono 180 takich zbiorników mających strategiczne znaczenie w gospodarce wodnej kraju. Dolina Kopalna Wielkopolska z zasobnością 480 tys. m³/dobę należy do kilku najzasobniejszych na terenie kraju. Jest to zbiornik porowy, ujmujący wody dolin kopalnych utworów czwartorzędowych o średniej głębokości ujęć na poziomie 60 metrów.

BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA

Swarzędz leży niedaleko skraju dużej jednostki tektonicznej zwanej monokliną przedsudecką, w pobliżu innej dużej jednostki tektonicznej – niecki szczecińsko-łódzko-miechowskiej. Monoklina przedsudecka, ciągnąca się z północnego zachodu na południowy wschód, położona między niecką szczecińskołódzko- miechowską a Sudetami, zbudowana jest ze skał okresu permsko-mezozoicznego ułożonych na pofałdowanym podłożu paleozoicznym. Strop utworów mezozoicznych zbudowany jest z pochodzących z okresu górnej kredy margli (osadowych skał składających się głównie z węglanów i minerałów ilastych) i wapieni marglistych. W rejonie Swarzędza i na południe od niego występują iły, piaski i margle z okresu dolnej kredy oraz dolomity, wapienie i margle z górnej jury. Na utworach mezozoicznych występują utwory mioceńskie i plioceńskie, na których zaległy osady glacjalne (lodowcowe), fluwioglacjalne (wodnolodowcowe, powstałe z materiałów wymywanych przez wody wypływające z lodowca) i interglacjalne (okresów cieplejszych pomiędzy zlodowaceniami) czwartorzędu o grubości od kilku do 80 metrów. Są to patrząc od dołu: piaski i żwiry podmorenowe, gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego, utwory fluwioglacjalne, gliny zwałowe zlodowacenia bałtyckiego, na nich zaś utwory sandrów (rozległych płaskich stożków napływowych zbudowanych ze żwirów i piasków polodowcowych powstałych na przedpolu lodowca), kemów i iłów warwowych (iły osadzające się w jeziorach zastoiskowych przed czołem lądolodu, składające się z na przemian jaśniejszych i ciemniejszych warstw) oraz piaski terasowe w dolinach rzek. Powierzchnię obszaru położonego na południe od doliny Cybiny pokrywa w większości glina zwałowa z okresu fazy leszczyńskiej zlodowacenia bałtyckiego, miejscami przykryta zwietrzeliną późniejszej gliny zwałowej. Doliny rzek Cybiny i Głównej wypełnione są holoceńskimi torfami, a w dolinie Cybiny dodatkowo dochodzą do tego wyspowo położone piaski, żwirki i mułki kemów zlodowacenia fazy poznańskiej. Nieco inaczej wyglądają osady powierzchniowe w dolinie Michałówki, gdzie dominują plejstoceńskie mułki, piaski i iły zastoiskowe. Od północy do doliny Cybiny przylega teren pokryty gliną zwałową z okresu zlodowacenia bałtyckiego fazy leszczyńskiej oraz piaski i żwiry ozów z tego samego okresu. Dalej w kierunku doliny rzeki Głównej dużą powierzchnię zajmują piaski i żwiry pochodzenia wodnolodowcowego starszego poziomu sandrowego fazy poznańskiej. Najbardziej zróżnicowany jest obszar północnej części gminy – za doliną rzeki Głównej. Powierzchnia tego obszaru pokryta jest różnymi utworami, z których największy udział mają gliny zwałowe obu faz zlodowacenia bałtyckiego – leszczyńskiej i (w rejonie Karłowic) poznańskiej. Zaraz przy dolinie występują, podobnie jak po jej południowej stronie, sandrowe piaski i żwiry wodnolodowcowe starszego poziomu sandrowego fazy poznańskiej. Na zachód od Jeziora Kowalskiego oraz między Kicinem a Wierzenicą występują składające się z piasków, żwirków i mułków obszary kemowe. Pomiędzy Bogucinem, a Kicinem znajdują się piaski i żwiry, miejscami z głazami moreny czołowej zlodowacenia fazy leszczyńskiej. Takie same utwory, tyle że z fazy poznańskiej, pokrywają, obok gliny zwałowej z tego samego okresu, skrajną północną część powierzchni gminy (za Karłowicami).

Źródło: Zeszyty swarzędzkie 2010 <-- KLIKNIJ TUTAJ