AUTOR:PAWEŁ GŁUSZEK

Najstarsze źródła pisane, w których pojawia się nazwa „Swarzędz”, pochodzą z XIV i XV stulecia. Dokumenty te rzucają światło na początki dziejów Swarzędza. Mimo iż wyłania się z nich fragmentaryczny i niepełny obraz, to na dzień dzisiejszy nie dysponujemy źródłami, które przedstawiłyby kompletny wizerunek tej miejscowości i początków jej istnienia. Z tego też powodu XIV i XV-wieczne dokumenty, które zachowały się do dnia dzisiejszego, są bezcenne, jeśli idzie o próbę naszkicowania początków miasta.

W dotychczasowej literaturze przedmiotu kilkakrotnie podejmowano tematykę początków istnienia Swarzędza, opierając się przy tym na najstarszych źródłach pisanych. Czyniono to jednak zawsze w związku z opracowywanymi szerszymi tematami dotyczącymi historii tego miasta i regionu.

Podstawowym źródłem dla poznania najdawniejszych dziejów Swarzędza jest Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski. Niektóre dokumenty z niego pochodzące zawierają informacje dotyczące Swarzędza i jego mieszkańców.

Uzupełnieniem Kodeksu są wielkopolskie roty sądowe zawierające informacje dotyczące mieszkańców Swarzędza i dające wgląd w życie codzienne osady. Wzmianki na temat Swarzędza można też znaleźć w księgach sądowych ziemskich poznańskich.

Omawiając najdawniejsze dzieje Swarzędza, rozpocząć należy od szkicu dotyczącego środowiska naturalnego i warunków geograficznych, w których miejscowość ta w XIV i XV wieku funkcjonowała. Dotychczasowa literatura przedmiotu omawia te zagadnienia w sposób wyczerpujący, nie ma więc potrzeby do nich powracać. Warto jedynie zwrócić uwagę na bogatą w tym względzie literaturę.

Interesujące jest też pochodzenie nazwy „Swarzędz”. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawia się ona w 1366 r. w brzmieniu „Swanrancz”. Na temat pochodzenia i znaczenia tej nazwy istnieje wiele hipotez, a nawet legend.

Zainteresowany czytelnik z pewnością dotrze do literatury dotyczącej etymologii nazwy „Swarzędz”. Nas interesują jednak dokumenty i to, co one „mówią” o Swarzędzu. Jak już wspomnieliśmy, po raz pierwszy istnienie Swarzędza poświadczone zostało w źródłach pisanych w 1366 r. Z 4 stycznia 1366 r. pochodzi dokument, na mocy którego dziedzic Swarzędza Tomisław sprzedaje biskupowi poznańskiemu Janowi i kapitule poznańskiej Borowy Młyn. Z dokumentu dowiadujemy się, że Borowy Młyn znajdował się na rzece Cybinie i został sprzedany wraz z brzegiem rzeki od miejsca zwanego Rudki aż do granic wsi Kobyle Pole, konkretnie do miejsca zwanego Wydor. Dziedzic Swarzędza za tę transakcję otrzymał od biskupa poznańskiego i kapituły poznańskiej 200 grzywien. Jak na ówczesne czasy była to spora suma. Biskup poznański Jan zobowiązał się również, iż wytyczy drogę do Borowego Młyna biegnącą przez las należący do Tomisława. Droga ta miała mieć szerokość dwóch wozów jadących w obu kierunkach. Prawdopodobnie była to droga wiodąca z Borowego Młyna do Śródki. Dziedzic Tomisław i jego brat Jan, dziedzic Gruszczyna, przyrzekli że w ciągu trzech lat wypełnią wszystkie zobowiązania wobec biskupa poznańskiego.

O znaczeniu Swarzędza w tym czasie świadczy fakt, iż wystawca dokumentu z 1380 r., dotyczącego fundacji i uposażenia altarii św. Bartłomieja i Jerzego w poznańskiej katedrze, dla określenia lokalizacji mniejszej i mało znanej miejscowości (wieś Gortatowo) posłużył się bardziej znaną osadą, czyli Swarzędzem. W dokumencie zapisano, że wieś Gortatowo znajdowała się (była położona) niedaleko Swarzędza. W tym wypadku Swarzędz stawał się punktem odniesienia, punktem orientacyjnym w regionie.

W dokumencie z 1366 r. jest mowa o drodze przebiegającej przez las należący do Tomisława. W tym momencie dotykamy niezwykle interesującego zagadnienia związanego z dziejami Swarzędza w tym czasie. Prawdopodobnie już na początku XV wieku przez Swarzędz przechodziły ważne szlaki komunikacyjne. Być może tędy przebiegał szlak handlowy z Poznania do Kostrzyna i dalej na wschód do Łęczycy, skąd drogi rozchodziły się na Mazowsze, Litwę i Ruś Włodzimiersko-Halicką. Szlak ten stanowił wówczas główne połączenie Wielkopolski z południową częścią Mazowsza i z Rusią. Po raz pierwszy w źródłach pisanych trakt ten wymieniono i opisano w mandacie Władysława Warneńczyka z 19 kwietnia 1444 r. do starosty generalnego wielkopolskiego Wojciecha Malskiego oraz do wszystkich organów prowincjonalnej władzy państwowej, m. in. do burgrabiów zamków i dozorców mostów oraz przewozów.

W dokumencie nadmieniano, iż mieszkańcy Poznania skarżą się, że gdy z towarami i w interesach udają się do Warszawy przez Słupcę, Kleczew, Kłodawę, Kutno i Łowicz, wówczas niektórzy mieszkańcy i dzierżawcy dóbr straszą kupców konfiskatą towarów i przymuszają ich, aby jeździli innymi drogami, po to, by móc ściągnąć z nich nadzwyczajne cła. Król zakazał takich praktyk. W XVI wieku trakt ten uległ pewnym zmianom, ale tylko na odcinku od Kostrzyna do Łęczycy. Na odcinku od Poznania do Kostrzyna pozostawał niezmieniony przez setki lat. Dokładny przebieg szlaku w XV wieku na tym odcinku wyglądał mniej więcej w następujący sposób: z Poznania droga wychodziła przez Bramę Wielką, przechodziła most na Warcie, wiodła przez Groblę Kapitulną, późniejsze Chwaliszewo, Ostrówek do mostu na Cybinie, potem przez Śródkę kierowała się na wschód przez Główną i Kobyle Pole, opodal Swarzędza i przez Jasień, Paczkowo dochodziła do Kostrzyna. Stąd droga wiodła przez Wrześnię, Słupcę, Strzałkowo do Kleczewa i dalej do Kłodawy, Kutna, Łowicza, Sochaczewa, przez Wolę i Błonie do Warszawy.

Trzeba też tutaj zaznaczyć, że nie był to jedyny szlak handlowy wiodący przez Swarzędz. Tą samą drogą, co do Warszawy i dalej na wschód, kierowali się kupcy zmierzający do Łęczycy i Lublina, do Lwowa i do Krakowa. W sumie więc, przez Swarzędz przebiegał ważny szlak handlowy prowadzący co najmniej w czterech kierunkach: na Warszawę, Lublin, Lwów i Kraków.

Większość historyków jest zdania, iż szlak handlowy z Poznania do Kostrzyna i dalej nie przechodził przez sam Swarzędz, ale w jego pobliżu. Argumentują to m. in. tym, że krótsza droga do Kostrzyna prowadziła bezpośrednio z Kobylego Pola do Jasina i omijała Swarzędz. Niektórzy autorzy twierdzą natomiast, że trakt do Kostrzyna przechodził jednak przez Swarzędz. Podają nawet jego dokładny przebieg przez tę miejscowość: wiódł on ze Śródki przez Komandorię do Zielińca (Borowy Młyn?) z pominięciem Kobylego Pola i dalej w pobliżu jeziora wchodził do Swarzędza dzisiejszą ulicą Strzelecką. Trakt wychodził na wschód do Kostrzyna dzisiejszymi ulicami Warszawską i Wrzesińską do wsi Jasin. Rozumowanie to oparte jest na analogii do czasów późniejszych (XVII-XVIII stulecie) i założeniu, że istniała w tym wypadku duża stabilność sieci drożnej.

Wydaje się, że jest jeszcze trzecia możliwość. Argumentem przemawiającym za tym, że przez Swarzędz lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie przebiegał szlak handlowy z Poznania do Kostrzyna, jest fakt, iż w Swarzędzu w 1419 r. istniała karczma. Dowiadujemy się o tym z dokumentu, będącego pozwem Mikołaja Szczodro, osadnika z Gruszczyna, przeciwko dziekanowi poznańskiemu. Spór dotyczył rzekomego zaboru przez dziekana krowy i żyta należących do Mikołaja. Nie o zatarg między dziekanem i Mikołajem tu jednak chodzi. O wiele bardziej interesująca jest lista świadków uczestniczących w tym procesie. Spośród sześciu świadków tylko jeden z nich posiadał określony w dokumencie zawód: „thabernator”, czyli karczmarz. Źródło jednoznacznie wskazuje tu na karczmarza Stanisława ze Swarzędza. W procesie uczestniczył jeszcze jeden świadek ze Swarzędza, Jakub Veliky, zapewne kmieć (chłop).

Dlaczego karczma i karczmarz są tak istotni i co mają wspólnego ze szlakiem handlowym? Otóż w średniowieczu karczmy najczęściej lokalizowane były w większych osadach, gdzie stanowiły miejsce spotkań okolicznej ludności i pełniły zarazem funkcje handlowe. Karczmy sytuowano najczęściej na traktach handlowych lub w ich bezpośrednim pobliżu. Kupcy i podróżnicy mogli w nich odpocząć, spożyć posiłek lub przenocować. W ich sąsiedztwie mogły też znajdować się warsztaty cieśli, kowali, szewców i krawców obsługujących podróżnych.

Jeśli zatem w Swarzędzu w 1419 r. istniała karczma, to należy przyjąć, iż przebiegał tędy szlak handlowy. Czy przechodził on bezpośrednio przez osadę, czy też w jej pobliżu, tego nie wiemy. Według nas możliwa była sytuacja, w której szlak handlowy z Poznania do Kostrzyna przebiegał nieopodal osady Swarzędz, w odległości kilkuset metrów od domostw chłopskich. Karczma mogła znajdować się we wsi lub przy drodze przebiegającej w pobliżu zabudowań wiejskich. Powodowało to, że podróżnicy oraz kupcy często i chętnie się w niej zatrzymywali. Po odpoczynku i zaspokojeniu swoich potrzeb wracali na szlak i kontynuowali podróż.

Kolejnym problemem badawczym związanym z początkami Swarzędza jest zagadnienie funkcjonowania kościoła parafialnego w tej miejscowości. Wciąż bowiem brak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, kiedy powstała parafia w Swarzędzu. Prawdopodobnie nie uda się ustalić dokładnej daty jej powstania, ale warto raz jeszcze przyjrzeć się temu zagadnieniu.

Na podstawie dokumentu z 8 maja 1377 r. możemy stwierdzić, że w tym czasie w Swarzędzu istniał kościół parafialny. Z tekstu źródłowego wynika, iż dziedzic Swarzędza Wincenty zamierza sprzedać dobra swarzędzkie i oświadcza, że posiada 2/3, a Dersko z Łowęcina 1/3 patronatu kościoła parafialnego w Swarzędzu.

Kiedy powstała parafia pod wezwaniem św. Marcina w Swarzędzu, tego precyzyjnie nie sposób ustalić. Przyjmuje się, że jej początki wyprzedzają w czasie powstanie parafii w Borówku (Borowie?) pod Czempiniem, parafii w Czaczu i parafii w Bojanowie Starym. Najstarszą spośród nich była parafia Borówko (Borowo?). Wspomina o niej dokument z 31 stycznia 1298 r. Parafia ta została w 1460 r. połączona z Czempiniem. Pleban w Czaczu wymieniony jest po raz pierwszy w 1401 r., ale parafia jest z pewnością starsza.

Wzmianki o parafii w Bojanowie Starym pojawiają się w 1389 r. Dodatkowym argumentem na to, że parafia w Swarzędzu jest starsza niż wymienione powyżej parafie, jest to, iż plebani swarzędzcy z nadania biskupiego mieli prawo poboru dziesięcin kmiecych w tych miejscowościach i prawo to obowiązywało jeszcze na początku XVI wieku.

Można zatem wnioskować, że kościół parafialny w Swarzędzu istniał już w XIII wieku, przed 1298 r., mimo iż pierwszy dokument o nim zachował się dopiero z 1377 r. Kiedy jednak powstała parafia w Swarzędzu, tego dokładnie nie wiadomo. Niektórzy badacze uważają, że parafia mogła istnieć już w XII wieku. Nie wydaje nam się to jednak możliwe. Brak jest dowodów na poparcie tej tezy. Według nas powstanie kościoła parafialnego w Swarzędzu należy sytuować przed 1298 r., co najwyżej w II połowie XIII wieku.

Niezwykle interesującym zagadnieniem związanym z dziejami Swarzędza jest też funkcjonowanie w tej miejscowości prawa niemieckiego. Sprawą otwartą pozostaje kwestia od kiedy Swarzędz zaczął posługiwać się prawem niemieckim? Przyjrzyjmy się bliżej tej kwestii.